Στην παρούσα εργασία σκοπός μου είναι να ανιχνεύσω το γλωσσικό και οπτικό προφίλ καταλληλότητας των μουσουλμάνων προσφυγισσών και προσφύγων, όπως κατασκευάζεται στο πρώτο επεισόδιο της ελληνικής, τηλεοπτικής, αντιρατσιστικής σειράς «Γλυκάνισος».  Ουσιαστικά, ερευνώ την ιδανική γλωσσική και οπτική αναπαράσταση που αποδίδεται στα εν λόγω πρόσωπα (-Εμείς) από τις πλειονοτικές και τους πλειονοτικούς σεναριογράφισσες/σεναριογράφους (+Εμείς), με σκοπό να ενταχθούν στην παραπάνω σειρά.

Πιο συγκεκριμένα, μελετώ την υπόθεση αν οι πλειονοτικές σεναριογράφισσες αναπαριστάνουν τις μουσουλμάνες προσφύγισσες και τους μουσουλμάνους πρόσφυγες με όρους ισοτιμίας σε επίπεδο εργασίας, διαβίωσης και ευρύτερα υποχρεώσεων και δικαιωμάτων με τις αντίστοιχες/αντίστοιχους Ελληνίδες/Έλληνες ή εν τέλει με μη ισοτιμίας, προάγοντας με αυτό τον τρόπο μηνύματα ρευστού ρατσισμού (liquid racism∙ βλέπε Αρχάκης, Καραχάλιου & Τσάκωνα (επιμ.), 2023 και τις αναφορές που δίνονται εκεί). Ως ρευστός ρατσισμός χαρακτηρίζεται ο αντιρατσισμός με τις εν τέλει ρατσιστικές προϋποθέσεις (διάκριση, αφομοίωση, αποκλεισμός).

Με πιο γενικευτικούς όρους, επιθυμώ να εξετάσω αν ο Λόγος (discourse· βλέπε Αρχάκης, 2020 και τις αναφορές που δίνονται εκεί) του εν λόγω μιντιακού κειμένου ως μία κυρίαρχη, γλωσσική και οπτική αναπαράσταση των Άλλων, λειτουργεί ως ένας αμιγώς μετα-εθνικός λόγος (της πολυγλωσσίας και παράλληλα της πολυπολιτισμικότητας· Αρχάκης, 2020: 33-34) ή εν τέλει ως εθνικός (της ομογενοποίησης).

Τα μεθοδολογικά μου εργαλεία είναι ο μηχανισμός κατηγοριοποίησης μέλους (membership categorization device∙ Sacks, 1995) για τον γλωσσικό άξονα, τον οποίο εξειδικεύω για λόγους έμφυλης αναπαράστασης με τη λογικοϊστορική προσέγγιση των Reisigl & Wodak (2001: 44-85), καθώς και η οπτική προσέγγιση του Van Leeuwen (2008) για τον οπτικό άξονα. Η επιλογή των παραπάνω εργαλείων έγινε για να εξυπηρετήσουν την κριτική προσέγγιση [Κριτική Ανάλυση Λόγου (Critical Discourse Analysis∙ βλέπε Αρχάκης & Τσάκωνα, 2020 και τις αναφορές που δίνονται εκεί)] που επιθυμώ να ακολουθήσω στα δεδομένα μου. Συνεπώς, με ενδιαφέρει να εξετάσω αν τόσο η γλωσσική όσο η οπτική αναπαράσταση των μουσουλμάνων προσφυγισσών και προσφύγων είναι ρεαλιστική ή αν καταλήγει να γίνεται γενικευτική/ομαδοποιητική και εν τέλει στερεοτυπική.

Στην παρούσα εργασία μελετώ μιντιακές μεταναστευτικές αφηγήσεις με στόχο την ανάλυση των ταυτοτήτων που κατασκευάζονται μέσα από αυτές. Συγκεκριμένα, εξετάζω ποιοτικά και ποσοτικά τι είδους ταυτότητες εντοπίζονται στις αφηγήσεις των μεταναστών/τριών, καθώς, και αν παρατηρείται κάποια διαφορά στην κατασκευή τους ως προς την κοινωνική μεταβλητή του φύλου (gender). Επιπλέον, διερευνώ κατά πόσο εντοπίζονται φαινόμενα ρευστού (liquid racism· Weaver 2016) και εσωτερικευμένου ρατσισμού (internalized racism· Pyke 2010) στις μεταναστευτικές αυτές αφηγήσεις, καθώς και κατά πόσο τελικά οι ταυτότητες αυτές αναπαράγουν κοινωνικές διακρίσεις σχετικά με τους/τις μετανάστες/τριες.

Για την εξέταση των παραπάνω, αξιοποιώ μεταναστευτικές αφηγήσεις με αντιρατσιστική πρόθεση και στόχευση, οι οποίες αντλούνται από το σώμα κειμένων TRACE, προερχόμενες από διάφορους τομείς της ελληνικής δημόσιας σφαίρας. Aξιοποιώντας εργαλεία της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου, επιχειρώ τη σύνδεση των συμπερασμάτων του μικρο-επιπέδου των αφηγηματικών επιλογών με τους κυρίαρχους λόγους του μακρο-επιπέδου και, ιδιαίτερα, με τον εθνικό λόγο. Για τη διερεύνηση αυτή, αξιοποιώ το μοντέλο αφηγηματικής τοποθέτησης του Bamberg (1997, 2004) και συμπεριλαμβάνω σε αυτό έννοιες, όπως οι στρατηγικές λόγου (discourse strategies) των Reisigl και Wodak (2001) και η απειλή προσώπου (face-threatening) των Brown και Levinson (1987).

Στην εργασία, εντοπίζω τέσσερα διαφορετικά είδη ταυτοτήτων: (α) ταυτότητες νομιμοποίησης, (β) υβριδικές ταυτότητες, (γ) ταυτότητες αυτοδιάθεσης και, (δ) ταυτότητες αντίστασης. Η ταυτότητα αυτοδιάθεσης προκύπτει με βάση τα δεδομένα της εργασίας, ενώ για κάθε ταυτότητα αναλύω και ένα κείμενο. Ως προς την κοινωνική μεταβλητή του φύλου, η έρευνα δείχνει ότι αν και είναι σημαντική μεταβλητή στην ανάλυση και στη συγκρότηση των ταυτοτήτων, δεν αποτελεί παράγοντα που καθορίζει τις ταυτότητες που κατασκευάζουν οι μετανάστες/τριες στις αφηγήσεις τους. Αντίθετα, η μεταναστευτική εμπειρία διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην κατασκευή των ταυτοτήτων τους. 

Ακολουθώντας το μοντέλο των πολυγραμματισμών (multiliteracies, Kalantzis & Cope 2012), στη συγκεκριμένη εργασία παρουσιάζω ενδεικτικές εκπαιδευτικές προτάσεις για την κριτική αξιοποίηση αφηγηματικών χιουμοριστικών και μη χιουμοριστικών κειμένων που αφορούν μεταναστευτικά-προσφυγικά θέματα. Τα κείμενα αυτά, μολονότι φαινομενικά προωθούν τον αντιρατσιστικό λόγο, καταλήγουν να αναπαράγουν ρατσιστικές αντιλήψεις, φέρνοντας στην επιφάνεια ένα νέο, υπόρρητο είδος ρατσισμού, τον ρευστό ρατσισμό (liquid racism, Weaver 2016). Κεντρική επιδίωξη της εκπαιδευτικής αξιοποίησης τέτοιων κειμένων είναι οι μαθητές/τριες να αποκτήσουν επίγνωση για τους τρόπους με τους οποίους η αφήγηση και το χιούμορ συχνά ενισχύουν την εμφάνιση του ρευστού ρατσισμού. Επιπλέον, η κριτική συζήτηση για τον ρατσισμό, τον αντιρατσισμό και τα ασαφή μεταξύ τους όρια μπορεί να συμβάλει στην αμφισβήτηση των ρατσιστικών αντιλήψεων για τους μεταναστευτικούς-προσφυγικούς πληθυσμούς που καλλιεργούνται από τον φαινομενικά αντιρατσιστικό λόγο. Δεδομένου ότι για την υλοποίηση τέτοιου είδους δραστηριοτήτων απαραίτητη είναι η συμβολή των εκπαιδευτικών, η εργασία εστιάζει επίσης στη διερεύνηση των στάσεων μιας ομάδας εκπαιδευτικών σε σχέση με αντίστοιχο παιδαγωγικό υλικό. Η πιλοτική διερεύνηση των αξιολογήσεών τους φέρνει στην επιφάνεια τόσο θετικές όσο και επιφυλακτικές τάσεις αποτίμησης των σχετικών δραστηριοτήτων.

Η προσφυγική «κρίση» αναζωπύρωσε τη δημόσια συζήτηση σχετικά με την εθνική ομοιογένεια των ευρωπαϊκών κρατών. Σήμερα, όμως, οι ρατσιστικές αντιλήψεις και τα μηνύματα αποκλεισμού ή/και αφομοίωσης των προσφύγων/ισσών δεν (ανα)παράγονται αποκλειστικά μέσα από έναν λόγο μίσους, αλλά μπορεί να εμφανίζονται έμμεσα και σε αντιρατσιστικά περιβάλλοντα. Αξιοποιώντας εργαλεία της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου, στην παρούσα εργασία διερευνώ τη σχέση ανάμεσα σε δύο φαινομενικά αντιπαραθετικούς Λόγους: αυτόν του θεσμικού αντιρατσισμού, που εκ πρώτης όψεως υποστηρίζει τους/τις πρόσφυγες/ισσες και τον Εθνικό Λόγο, ο οποίος κηρύσσει την αναγκαιότητα της πολιτισμικής και γλωσσικής ομοιογένειας εντός του έθνους-κράτους. Για τον σκοπό αυτό, εξετάζω επτά βίντεο σχετικά με το πρόγραμμα ΕΣΤΙΑ της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, αναλύοντας τον τρόπο με τον οποίο αναπαρίστανται σε αυτά πρόσφυγες και προσφύγισσες που έχουν εγκατασταθεί στην Ελλάδα. Από την ανάλυση μου προκύπτει ότι οι πρόσφυγες/ισσες κατασκευάζονται, τόσο γλωσσικά όσο και οπτικά, ως κατάλληλοι άλλοι, ως οικείοι/ες, δηλαδή, για την χώρα υποδοχής και πρόθυμοι/ες να αφομοιωθούν σε αυτή. Παρά την αντιρατσιστική τους στόχευση, τα υπό εξέταση πολυτροπικά κείμενα τελικώς δεν αμφισβητούν τις επιταγές του Εθνικού Λόγου για γλωσσική και πολιτισμική ομοιογένεια, αλλά αντίθετα ενισχύουν την κυριαρχία του, προκρίνοντας μια φιλοξενία υπό όρους και για συγκεκριμένους μόνο τύπους προσφύγων/ισσών.

Στην παρούσα εργασία μελετώ το σχήμα εμείς και οι άλλοι/ες στα τρία σχολικά βιβλία του/της μαθητή/τριας για το μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας στο Γυμνάσιο. Εστιάζω στην εκπαίδευση, καθώς αποτελεί έναν θεσμό που διαπνέεται τόσο από τον κυρίαρχο εθνικό λόγο της ομογενοποίησης όσο και από τις αντιρατσιστικές αντιλήψεις για την αποδοχή της ετερότητας, δημιουργώντας αντιφάσεις. Συγκεκριμένα, επιδιώκω να εντοπίσω τις αναπαραστάσεις του εθνικού «εμείς» και των εθνικών «άλλων» στα γραπτά κείμενα και στις εικόνες των σχολικών εγχειριδίων ανιχνεύοντας πρακτικές αποδοχής ή διάκρισης των «άλλων», οι οποίες (ανα)παράγουν ρατσισμό. Στο πλαίσιο της ΚΑΛ αξιοποιώ τις στρατηγικές λόγου των Reisigl & Wodak και το μοντέλο των πολυτροπικών κειμένων του van Leuween, που αποκαλύπτουν την παρουσίαση του «εμείς» ως κυρίαρχη, πλειονοτική ομάδα και την παρουσίαση του/της «άλλου/ης» ως μειονοτική και περιθωριοποιημένη ομάδα. Ειδικότερα, διαμορφώνονται τρεις κατηγορίες διαχείρισης του σχήματος εμείς και οι άλλοι/ες: το ισχυρό «εμείς», ο/η ισχυρός/ή «άλλος/η» και ο/η μετανάστης/τρια «άλλος/η». Μέσα από τις κατηγορίες αναδύεται ένα αμφίσημο είδος ρατσισμού, ο ρευστός ρατσισμός (Weaver 2011, 2016), ο οποίος συνυπάρχει με τις αντιρατσιστικές αξίες. Τελικά, η εκπαίδευση, μολονότι επιχειρεί να προωθήσει αντιρατσιστικές αξίες, δεν μπορεί να απεμπλακεί από τις ρατσιστικές επιβολές του εθνικού λόγου, δηλαδή, από την ενίσχυση της γλωσσικής και πολιτισμικής ομοιογένειας.

Στην εργασία αυτή ασχολούμαι με τη συγκρότηση σχέσεων εξουσίας σε δημόσιο αντιρατσιστικό λόγο. Εστιάζοντας σε έξι βίντεο που αποτελούν διαφημιστικές καμπάνιες αντιρατσιστικών οργανώσεων, θα εξετάσω αν (και πώς) οι αντιρατσιστικοί λόγοι μπορεί να αναδεικνύονται πολιτικά χρήσιμοι για την επίτευξη αποτελεσμάτων εξουσίας που περιορίζουν/οριοθετούν και καταπιέζουν τη δράση των προσφύγων και μεταναστών. Το παραπάνω ερώτημα θα το προσεγγίσω μέσα από δύο αναλυτικούς φακούς: α) πώς οι αντιρατσιστικοί λόγοι (ανα)παράγουν αποτελέσματα εξουσίας και β) πώς η (ανα)παραγωγή αυτών των αποτελεσμάτων γίνεται με καλυμμένους τρόπους. Ως κεντρικό αντικείμενο ανάλυσης θα αναδείξω τις γλωσσικές αναπαραστάσεις, τις οποίες θα θεωρήσω (βασιζόμενη σε διάφορες προσεγγίσεις), όχι ως απεικονίσεις, αλλά ως κατασκευές της πραγματικότητας, των ατόμων/ομάδων και των μεταξύ τους σχέσεων. Το βασικό εύρημα της ανάλυσης είναι ότι οι αντιρατσιστικοί λόγοι, παρά τις ρητές αποκηρύξεις του ρατσισμού, περιστασιακά (και με καλυμμένους τρόπους) μπορεί να σταθεροποιούν, να ενισχύουν και να συμβάλλουν στη γενική λειτουργία των ρατσιστικών συστημάτων αποκλεισμού, απαξίωσης και αφομοίωσηςτων προσφύγων και μεταναστών. Θα φανεί, δηλαδή, ότι οι αντιρατσιστικοί λόγοι μπορεί να διευκολύνουν την (ανα)παραγωγή ρατσιστικών αποτελεσμάτων, τα οποία ωστόσο επικοινωνούν, όχι ως ρατσιστικάκαι καταπιεστικά για τους πρόσφυγες και μετανάστες, αλλά ως απαρατήρητα, αποδεκτά ή και οικεία, ευχάριστα και χρήσιμα για τους ίδιους τους πρόσφυγες και μετανάστες.

Στις μέρες μας ο ρατσισμός δεν επιτελείται μονάχα μέσω κατάφορων ρατσιστικών δηλώσεων και λόγου μίσους, αλλά και έμμεσα, ακόμα και στο πλαίσιο του αντιρατσιστικού λόγου. Στην παρούσα εργασία θα εξετάσω τον ελληνικό κοινοβουλευτικό λόγο (parliamentary discourse), της κυβέρνησης και της αντιπολίτευσης, που διακηρυκτικά είναι αντιρατσιστικός, τόσο λόγω της ισχύουσας αντιρατσιστικής νομοθεσίας (Ν 927/1979, Ν 4285/2014) όσο και λόγω των ανθρωπιστικών αξιών που υποδεικνύουν την ανεκτικότητα, την αποδοχή της διαφορετικότητας και την ισότητα ευκαιριών και δικαιωμάτων. Αξιοποιώντας εργαλεία από την Κριτική Ανάλυση Λόγου και συνδυάζοντας δύο από τις προσεγγίσεις της (λογοϊστορική προσέγγιση & κοινωνιοπολιτισμική προσέγγιση), θα επιχειρήσω να αναδείξω τον τρόπο με τον οποίο αναπαριστούν οι δύο πολιτικοί αρχηγοί τους πρόσφυγες και το προσφυγικό. Θα αναδείξω τα ρατσιστικά στοιχεία που εμφιλοχωρούν στις ομιλίες των δύο πολιτικών και θα μιλήσω για τον ρευστό ρατσισμό (liquid racism) που προκύπτει. Ο ρευστός ρατσισμός είναι ένα νέο είδος ρατσισμού που προκύπτει από την συνύπαρξη αντιρατσιστικών και ρατσιστικών λόγων.

Ένα από τα πιο πολυσυζητημένα θέματα της επικαιρότητας αποτελεί το προσφυγικό ζήτημα, το οποίο εγείρει ρατσιστικές αντιλήψεις σε βάρος των προσφύγων/μεταναστών διατυπωμένες είτε με άμεσο είτε με έμμεσο τρόπο. Στο πλαίσιο αυτό επιλέχθηκαν τρία ειδησεογραφικά άρθρα γνώμης για το προσφυγικό/μεταναστευτικό από εφημερίδες με διαφορετικό ιδεολογικό προσανατολισμό προκειμένου να εξετάσουμε ζητήματα ρατσισμού στον ειδησεογραφικό λόγο. Αυτό θα επιτευχθεί με τη βοήθεια δυο εργαλείων από την Κριτική Ανάλυση Λόγου, της συστημικής λειτουργικής γλωσσολογίας του Halliday και του μεθοδολογικού εργαλείου των Reisigl & Wodak. Θα γίνει κατανοητό ότι οι γλωσσικές επιλογές του δημοσιογράφου κατασκευάζουν μια συγκεκριμένη εκδοχή της πραγματικότητας, καθώς οι εν λόγω επιλογές είναι ιδεολογικά φορτισμένες. Επιπλέον, με βάση τα πορίσματα της ανάλυσής μας προτείνουμε ενδεικτικές διδακτικές δραστηριότητες εφαρμόζοντας το μοντέλο των Πολυγραμματισμών. Στόχος μας είναι οι μαθητές της Β’ τάξης του Γενικού Λυκείου να διερευνήσουν πώς ο ρατσισμός εμφιλοχωρεί στη δημόσια σφαίρα μέσω του ειδησεογραφικού λόγου καθώς και με ποιες μορφές εμφανίζεται – άμεσος ή καλυμμένος, να αντιληφθούν ότι η στάση του δημοσιογράφου καθορίζεται από την ιδεολογική γραμμή της εφημερίδας και να αποκτήσουν μια υπεύθυνη στάση είτε ως παραγωγοί είτε ως αποδέκτες των κειμένων καλλιεργώντας την κριτική γλωσσική τους επίγνωση.

Η εξοικείωση των μαθητών με ποικίλα είδη λόγου αποτελεί βασικό στόχο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Ο ειδησεογραφικός λόγος και γενικότερα ο λόγος των Μ.Μ.Ε είναι ένα είδος λόγου με το οποίο οι μαθητές έρχονται σε επαφή στην καθημερινότητά τους και ως εκ τούτου, επηρεάζονται από αυτόν. Η κριτική ανάλυση λόγου στοχεύει στην ανάδειξη της διαφορετικής εκδοχής της πραγματικότητας που κατασκευάζουν τα κείμενα και συμβάλλει στο να μπορέσουν να αποκτήσουν οι μαθητές κριτική στάση απέναντι στο πλήθος των πληροφοριών που δέχονται. Βασική παραδοχή της κριτικής ανάλυσης λόγου είναι ότι οι γλωσσικές επιλογές που κάνουν ή δεν κάνουν οι παραγωγοί των κειμένων ενεργοποιούν και υποκρύπτουν συγκεκριμένες ιδεολογικές τοποθετήσεις. Τα ειδησεογραφικά κείμενα αποτελούν πρόσφορο έδαφος για επεξεργασία και ανάλυση στα πλαίσια του σχολικού μαθήματος. Για τον λόγο αυτό, στόχος της εργασίας είναι να παρουσιαστούν τρόποι αξιοποίησης ειδησεογραφικών κειμένων στην εκπαίδευση. Αξιοποιώντας τη Συστημική Λειτουργική Γραμματική του Halliday θα πραγματοποιηθεί ανάλυση σε τέσσερα άρθρα που αφορούν στη διδασκαλία ελληνικών σε πρόσφυγες και στο τέλος, θα παρουσιαστούν ενδεικτικές εκπαιδευτικές δραστηριότητες εναρμονισμένες με το μοντέλο των πολυγραμματισμών. Απώτερος στόχος της εργασίας είναι η ενίσχυση της κριτικής συνείδησης των μαθητών προκειμένου να γνωρίζουν και να αντιλαμβάνονται τις ιδεολογίες από τις οποίες εμφορούνται τα κείμενα και τη συγκεκριμένη εκδοχή της πραγματικότητας που προκρίνουν ανάλογα με τους στόχους των συντακτών τους.