Οι προσφυγικές και μεταναστευτικές μετακινήσεις προς τον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο οδήγησαν σε ποικίλες στάσεις που κυμαίνονται από αλληλέγγυες έως ξενοφοβικές και ρατσιστικές προς τους/τις μετανάστες/τριες και τους/τις πρόσφυγες/ισσες. Στο πλαίσιο αυτό, επιδίωξή μας είναι να αποκαλύψουμε ότι οι ρατσιστικές αντιλήψεις πολύ συχνά πλέον, αναδύονται και στον (φαινομενικά) αντιρατσιστικό λόγο, ο οποίος, καταλήγει να απηχεί ανισότητες, να τις συγκαλύπτει και να τις αναπαράγει. Στόχος της ανακοίνωσής μας είναι να παρουσιάσουμε τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώσαμε ένα σώμα ελληνικών αντιρατσιστικών κειμένων προκειμένου να διερευνήσουμε αν και σε ποιο βαθμό εμφιλοχωρούν σε αυτό ρατσιστικές απόψεις και αντιλήψεις. Καταλήξαμε στην καταχώρηση 830 κειμένων ή κειμενικών αποσπασμάτων που προέρχονται από 41 διαφορετικές πηγές και αριθμούν περίπου 500 χιλιάδες λέξεις. Αξιοποιώντας εργαλεία από τον χώρο της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου, διαπιστώσαμε ότι οι ρατσιστικές θέσεις παρεισφρέουν στα αντιρατσιστικά κείμενα μέσω δύο βασικών οδών, της διάκρισης (discrimination) και της αφομοίωσης (assimilation), διαμορφώνοντας το φαινόμενο του ρευστού ρατσισμού (Weaver 2016).

Ο λαϊκισμός ως πολιτικός λόγος συχνά συναρθρώνεται γύρω από την επίκλησής του λαού εναντίον ενός πολιτικού εχθρού. Στο παρόν άρθρο εξετάζεται πως κατασκευές του ουσιοποίημένου εθνικού υποκειμένου χρησιμοποιήθηκαν από το ΣΥΡΙΖΑ και το ΜέΡΑ 25 στη συζήτηση του νόμου 4636/2019 για τους αιτούντες άσυλο. Η ουσιοποίηση ή εσσεντιαλισμός (essentialism) έχει αποτελέσει σημαντικό πεδίο έρευνας της κοινωνικής ψυχολογίας, λόγω της σύνδεσης του τόσο με την προκατάληψη όσο και με τη στερεοτυποποίηση. Αν και αρχικά η κοινωνικοψυχολογική έρευνα υποστήριζε την άρρηκτη σύνδεση ουσιοποίησης και προκατάληψης, νεότερες έρευνες υποστηρίζουν ότι η σύνδεση των δύο εξαρτάται τόσο από το κοινωνικό πλαίσιο όσο και από το περιεχόμενο που αποδίδεται στις κατηγορίες. Η παρουσίαση εξετάζει τη σχέση ουσιοποίησης και λαϊκισμού στον κοινοβουλευτικό λόγο του ΣΥΡΙΖΑ και ΜέΡΑ 25 για τον εν λόγω νομοσχέδιο. Η ανάλυση της συγκεκριμένης κοινοβουλευτικής συζήτησης έγινε χρησιμοποιώντας τις αρχές της Κριτικής Κοινωνικής Λογοψυχολογίας, και δίνει έμφαση στην ουσιοποίηση έτσι όπως χρησιμοποιήθηκε στις γραμμές επιχειρηματολογίας των ομιλητών. Οι γραμμές επιχειρηματολογίας με χρήση ουσιοποιημένων εκδοχών των ταυτοτήτων τόσο των προσφύγων όσο και των Ελλήνων, επέτρεπε στους συμμετέχοντες να επιτύχουν ρητορικούς στόχους, όπως την αποποίηση μιας πιθανής κατηγορίας έλλειψης φιλοπατρίας ή/και την προσπάθεια ηγεμόνευσης (hegemony) του πολιτικού χώρου, ενώ παράλληλα υποστήριζαν την απόδοση ασύλου σε πρόσφυγες και υπέσκαπταν το διαχωρισμό προσφύγων μεταναστών.

Η θεωρητική προσέγγιση της επιπολιτισμοποίησης εξετάζει την πολιτισμική προσαρμογή διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων που έρχονται σε επαφή. Αν και το ζήτημα του πολιτισμού θεωρείται ότι αποτελεί το επίκεντρο της ερευνητικής αναζήτησης αυτού του πεδίου έρευνας, συχνά υποστηρίζεται ότι η εννοιολόγηση του πολιτισμού παραμένει προβληματική και έμμεσα πολλές φορές ταυτίζεται με την έννοια του εθνικού πολιτισμού. Στο άρθρο αυτό εξετάζεται ο λόγος εργαζομένων σε ΜΚΟ για ασυνόδευτα ανήλικα. Τα δεδομένα συλλέχθηκαν με ανοικτές ημι-δομημένες συνεντεύξεις και αναλύθηκαν βάση της Κριτικής Κοινωνικής Λογοψυχολογίας και της θεωρίας των Ιδεολογικών Διλημμάτων. Υποστηρίζεται ότι συχνά στο λόγο τους οι εργαζόμενοι κατασκεύαζαν την πολιτισμική προσαρμογή των παιδιών προσφύγων όχι σε σχέση με τον ελληνικό πολιτισμό, αλλά σε σχέση με υπερκείμενα πολιτισμικά σχήματα, όπως Δύση, οργάνωση, γυναικεία χειραφέτηση, αποφεύγοντας να κατασκευάσουν πολιτισμικά ελλείματα σε σχέση με την προσαρμογή των παιδιών. Αναγνωρίζεται ότι οι κατασκευές αυτές προφανώς προσανατολίζονται στη διαχείριση τοπικών ρητορικών μελημάτων όπως η αποποίηση ρατσισμού, παράλληλα όμως εγείρουν ερωτήματα για την εννοιολόγηση του πολιτισμού στην έρευνα και θεωρία της επιπολιτισμοποίησης.

Σε αυτή την έρευνα, ακολουθώντας την προσέγγιση της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου, θα επικεντρωθούμε στη σημασιολογική διαδρομή του όρου λαθρομετανάστης ως ιδεολογικά στιγματισμένου τρόπου αναφοράς στους προσφυγικούς και μεταναστευτικούς πληθυσμούς που υποδέχτηκε η Ελλάδα το 2015. Ειδικότερα, θα μας απασχολήσει η δημόσια συζήτηση για την καταλληλότητα ή μη του όρου. Αντιλαμβανόμαστε τη συζήτηση αυτή ως το μικρο-επίπεδο των ατομικών γλωσσικών επιλογών των εμπλεκόμενων δραστών, το οποίο βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το μακρο-επίπεδο των λόγων (discourses) σχετικά με την προσφυγική κρίση και τη διαχείρισή της (Blommaert2005).

Πιο συγκεκριμένα, εξετάζουμε τη συχνότητα και τον τρόπο χρήσης του όρου μέσα σε 49 κείμενα κοινοβουλευτικών συνεδριάσεων, όπως αυτές έχουν αρχειοθετηθεί στα Πρακτικά της Βουλής. Καταγράφουμε τις χρήσεις του όρου και τις κατανέμουμε ανά πολιτικό κόμμα, ενώ μελετάμε κοινοβουλευτικές ομιλίες υπέρ ή κατά της χρήσης του. Επιπλέον, συγκρίνουμε τα δεδομένα μας με αυτά που παρατίθενται στην ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία για τη χρήση του όρου τις προηγούμενες δεκαετίες επισημαίνοντας τις όποιες μεταβολές.

Βασικό παράγοντα αυτών των μεταβολών θεωρούμε την πολιτική ορθότητα που προσεγγίζεται ως διορθωτική πρακτική (Μοσχονάς 2005) αλλά και ως μια εκδοχή της γλωσσικής υγιεινής (Cameron 1995). Ορίζουμε την πολιτική ορθότητα ως τη συστηματική πρακτική στιγματισμού φυσικοποιημένων γλωσσικών στοιχείων που αναπαράγουν στερεότυπα και εξουσιαστικές σχέσεις, και τελικά ως πρακτική αντικατάστασης των στοιχείων αυτών από νέους «πολιτικά ορθούς» τύπους.

Ο όρος λαθρομετανάστης αποτελεί έναν από αυτούς που στιγματίζονται από την πολιτική ορθότητα, καθώς χρησιμοποιήθηκε κυρίως τη δεκαετία του 1990 ως ένα γλωσσικό όχημα προκειμένου να γίνει η αναπαραστατική σύνδεση του μετανάστη με την εγκληματικότητα. Ως προς αυτόν, η διορθωτική οδηγία μπορεί να παραφραστεί περίπου ως εξής: «Δεν πρέπει να χρησιμοποιείται ο όρος λαθρομετανάστης αλλά ο όρος παράτυπος μετανάστης, γιατί ο πρώτος αναπαριστά αρνητικά τους μεταναστευτικούς πληθυσμούς». Κατά τη διάρκεια της προσφυγικής κρίσης του 2015, ο διάλογος για την καταλληλότητα του όρου μεταβάλλεται και συνδέεται πλέον με ένα ευρύτερο πεδίο ιδεολογικής σύγκρουσης για τη διαχείριση της προσφυγικής κρίσης που αποτυπώνεται με τους αντικρουόμενους λόγους ηθική υποχρέωση/αλληλεγγύη εναντίον της απειλής/αποκλεισμού (Triandafyllidou2018: 14-15).

Η ανάλυση των δεδομένων μας δείχνει πως ο όρος πράγματι έχει, το 2015, στιγματιστεί ιδεολογικά καθώς χρησιμοποιείται από συγκεκριμένα πολιτικά κόμματα και δεν έχει τη γενικευμένη και μη στιγματισμένη χρήση της δεκαετίας του 1990, όπως αυτή έχει ήδη καταγραφεί στη βιβλιογραφία (Βαμβακάς 1997, Παύλου 2001, Κουντούρη 2008). Από την άλλη, δεν είναι λίγες οι εμφανίσεις διορθωτικών οδηγιών που καλούν σε αποφυγή της χρήσης του όρου στις συνεδριάσεις ούτε όμως και οι αντιστάσεις στη διορθωτική οδηγία.

Ο όρος φαίνεται να χρησιμοποιείται εκ νέου προκειμένου να ταυτοποιηθούν οι προσφυγικοί πληθυσμοί ως απειλή, να εξοβελιστεί η εκδοχή του ανθρώπινου βιώματος της προσφυγιάς και να προωθηθεί ο αποκλεισμός τους. Ο λαθρομετανάστης πλέον συνδέεται περισσότερο με την απειλή που έρχεται έξω από τα σύνορα και όχι τόσο με την εγκληματικότητα, όπως συνέβαινε τη δεκαετία του 1990. Αυτό που τελικά εντοπίζουμε είναι ότι η πολιτική ορθότητα στιγμάτισε αλλά δεν απάλειψε συνολικά τη χρήση του όρου, ο οποίος συνεχίζει να εντοπίζεται στα δεδομένα μας αναπλαισιωμένος και χωρίς να είναι πια φορέας ενός ηγεμονικού λόγου αλλά μάλλον αντίσταση σε μια διορθωτική οδηγία.

Οι ρατσιστικές αντιλήψεις για τους προσφυγικούς και μεταναστευτικούς πληθυσμούς στον ευρωπαϊκό χώρο δεν εκφράζονται πάντα ρητά αλλά, συχνά πλέον, αναδύονται και στον αντιρατσιστικό λόγο, ο οποίος προγραμματικά τις καταδικάζει (Archakis et al. 2018, Tsakona et al. 2020). Η στέγαση ρατσιστικών αντιλήψεων σε αντιρατσιστικά κείμενα συνεπάγεται ένα «νέο» αμφίσημο και δύσκολα ανιχνεύσιμο είδος ρατσισμού, τον ρευστό ρατσισμό (liquid racism, Weaver 2016). Προκειμένου να ανιχνεύσουμε την ύπαρξη ή/και μορφές του ρευστού ρατσισμού στον ελληνικό δημόσιο λόγο, προχωρήσαμε στη σύσταση ενός σώματος ελληνικών αντιρατσιστικών κειμένων. Στόχος της ανακοίνωσης αυτής είναι να παρουσιάσει τον τρόπο διαμόρφωσης του αντιρατσιστικού σώματος κειμένων και να αναδείξει μέσω ποιοτικών αναλύσεων και ποσοτικών συσχετίσεων πώς εντοπίζονται στα κείμενα αυτά ρατσιστικές θέσεις.

Ειδικότερα, αναζητήσαμε κείμενα που αφορούν το διάστημα 2015-2020 και αναφέρονται σε ποικίλα μεταναστευτικά και προσφυγικά ζητήματα. Τα κείμενα προέρχονται από τρεις κύριους τομείς του ελληνικού δημόσιου λόγου: i) τις δραστηριότητες φορέων που προωθούν μεταναστευτικά/προσφυγικά θέματα, ii) την επικαιρότητα, και iii) τον πολιτικό λόγο γύρω από τα θέματα αυτά. Πρόκειται για κείμενα ποικίλων κειμενικών ειδών (π.χ. ειδησεογραφικά/ενημερωτικά άρθρα, ιστορίες, συνεντεύξεις, τηλεοπτικές εκπομπές, tweets κτλ.), ρητορικών τρόπων (π.χ. αφηγηματικά/μη αφηγηματικά, χιουμοριστικά/μη χιουμοριστικά) και μέσων (προφορικά, γραπτά, πολυτροπικά).

Για την ποιοτική ανάλυση, κινηθήκαμε στο πλαίσιο της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου και αξιοποιήσαμε τη Συστημική Λειτουργική Γραμματική του Halliday (1994) στο μικροεπίπεδο. Διαπιστώσαμε ότι ο ρατσισμός εμφιλοχωρεί στα αντιρατσιστικά κείμενα μέσω δύο βασικών οδών: της διάκρισης (discrimination) και της αφομοίωσης (assimilation). Ως προς τη διάκριση, εντοπίσαμε τις ακόλουθες υποκατηγορίες ρατσισμού: αναφορές στους/στις ανώνυμους/ες ‘άλλους/ες’, αναφορές στους/στις αδρανείς ‘άλλους/ες’, αναφορές στους/στις παράνομους/ες ή νόμιμους/ες ‘άλλους/ες’, αναφορές στους/στις προσωρινούς/ές ‘άλλους/ες’, αναφορές στους/στις ‘άλλους/ες’ ως πρόβλημα, αναφορές στους/στις ‘άλλους/ες’ ως θύματα και αναφορές στους/στις ‘άλλους/ες’ ως αποδέκτες/τριες βοήθειας. Στις περιπτώσεις αυτές, μέσω των αντιρατσιστικών κειμένων, αναδεικνύεται ή/και καλλιεργείται απόσταση ανάμεσα σε ‘εμάς’ και τους/τις ‘άλλους/ες’, με αποτέλεσμα να διαιωνίζεται η αποκλειστική, και όχι συμπεριληπτική, ματιά απέναντι στους/τις μετανάστες/τριες ή/και πρόσφυγες/ισσες.

Σε σχέση με την αφομοίωση, διακρίναμε τις εξής υποκατηγορίες ρατσισμού: αναφορές (γενικευτικές) σε πρακτικές ένταξης/ενσωμάτωσης, αναφορές σε πρακτικές εκμάθησης ελληνικών, αναφορές σε μετριασμένους τρόπους αντίκρουσης του ρατσισμού και αναφορές στη θετική στάση των μεταναστών/τριών ή/και προσφύγων/ισσών απέναντι σε αφομοιωτικές πρακτικές. Μέσω των παραπάνω πρακτικών, τα αντιρατσιστικά κείμενα, λίγο ή πολύ, υπαγορεύουν στους/τις μετανάστες/τριες ή/και πρόσφυγες/ισσες την υιοθέτηση των αξιών, των πεποιθήσεων και των συμπεριφορών της πλειονοτικής ομάδας.

Η ποσοτική διερεύνηση αποκάλυψε τη συντριπτική παρουσία των ρατσιστικών κατηγοριών της διάκρισης και της αφομοίωσης στο αντιρατσιστικό σώμα. Συγκεκριμένα, οι συχνότερες υποκατηγορίες ρατσισμού είναι οι αναφορές στους/τις ανώνυμους/ες ‘άλλους/ες’, στους/τις αδρανείς ‘άλλους/ες’, στους/τις ‘άλλους/ες’ ως θύματα, οι αναφορές (γενικευτικές) σε πρακτικές ένταξης/ενσωμάτωσης και οι αναφορές σε πρακτικές εκμάθησης ελληνικών. Θα λέγαμε ότι η έμφαση στην αντικειμενοποίηση, την παρασκηνιοποίηση και τη θυματοποίηση από τη μία, και η έμφαση στην ένταξη και εκμάθηση ελληνικών, από την άλλη, συνθέτουν την εικόνα ενός μετανάστη-πρόσφυγα, απρόσωπου, άβουλου και ευάλωτου. Ως εκ τούτου, μη απειλητικού/επικίνδυνου, έτοιμου να δεχτεί τη δράση των πλειονοτικών για όσα τον αφορούν, έτοιμου να αφομοιωθεί. Στο μακρο-επίπεδο ανάλυσης, η εικόνα του αφομοιωμένου μετανάστη-πρόσφυγα συμβάλλει στη διείσδυση του ρατσιστικού λόγου στον αντιρατσιστικό λόγο και στην ενίσχυση εντέλει του ρατσιστικού λόγου.

Migration has massively taken place since 1990 and is perceived by European nation-states as a ‘threat’ to their sovereignty and linguocultural homogeneity. Hence nation-states put forward racist discourses and attitudes denigrating and oppressing migrants. On the other hand, humanitarian and anti-racist values of tolerance and acceptance of difference are also in wide social circulation, thus extreme racist behaviors are usually hindered or banned, and verbal racist attacks have acquired a mitigated form. Such mitigation is often achieved through racist jokes, which may more or less disguise their denigrating or aggressive meanings through laughter and the creation of a light-hearted context (Santa Ana 2009, Weaver 2016).

This study examines Greek racist jokes targeting migrants. Due to recent geopolitical changes (e.g. the collapse of the Eastern Bloc, the wars at Syria and North Africa), millions of migrants have moved towards Greece the last thirty years: the first twenty years, Greece received migrants mainly from the Balkans; the last few years, Greece has received mostly Muslim migrants. Our aim is to investigate the differences between the jokes created in the 1990s for Eastern European (mostly Albanian) migrants and those recently created about Muslim migrants. Using the concept of script opposition (Attardo 2001), we trace the different scripts exploited to denigrate migrants and represent them as ‘incongruous’ to the Greek context.

Our findings suggest that, in the first case, migrants are portrayed as impoverished criminals, while, in the second, as uncivilized invaders and terrorists. Such racist representations could be accounted for in terms of the different sociopolitical circumstances in Greece. In the 1990s, Greece enjoyed financial prosperity and political stability, hence migrants represented a ‘financial threat’. Recently Greece has been facing a severe financial crisis with significant repercussions on people’s prosperity and sociocultural (e.g. European) identity, hence migrants represent a ‘cultural threat’.

The study adheres to critical humor studies which investigate topics such as how and why humor targeting the linguistic, cultural, or religious ‘Other’ reproduces social discrimination and inequality; and what kind of discursive strategies are employed by the (re)producers of racist jokes to mitigate their aggression and to exonerate themselves from the accusation of being racists (Sue & Golash-Boza 2013; Weaver 2016).

The main goal of our analysis is to compare two datasets of online Greek jokes targeting migrants from two different time-periods. Our first collection of jokes comes from 1990-2010, while the second one from 2014 onwards. In both cases, we investigate how and why humor targeting the migrant ‘Other’ reproduces social discrimination and inequality and how humor reinforces and naturalizes derogatory stereotypes against migrants.

Our analysis reveals that the sociopolitical conditions constitute a crucial factor for shaping the racist stereotypes forming the basis of humor. During 1990-2010, when Greece was a prosperous, politically stable country, Albanian migrants were humorously represented as poverty-stricken criminals, and hence as threats to Greeks’ economic prosperity, and as incompatible with their lifestyle. Since 2009, Greece has experienced an economic collapse, and Greeks no longer perceive themselves as living in prosperity. Instead, they attempt to defend their European identity, which has been questioned by their EU partners and (supposedly) jeopardized by ‘uncivilized Muslim invaders’. Thus, migrants currently arriving at Greece are perceived and represented as threatening the Greek sovereignty, culture, and language, as they may induce ‘unwelcome’ changes in the Greek (and Europe-oriented) cultural context.

This study addresses the presence of liquid racism in overtly anti-racist, pro-immigration narratives in UK public discourse. We concentrate on the collection of a small corpus of UK (success) migration stories posted on the blogs of charity organisations and NGOs during the period of January 2017 to August 2021, following recent changes to the UK immigration and asylum-seeking policy after Brexit. Following a critical discourse studies in combination with a narrative positioning framework we investigate, among others, the linguistic traces of prevalent discourses that, despite the seemingly antiracist nature of the text, contribute to sustaining a hegemonic racist ideology. Recent research in countries other than the UK has focused on the ways in which assimilation of RASIM is promoted as central value by the media and public discourse in the host countries, despite the declared pro[1]immigration intentions of the publications. Assimilation, implies linguistic and cultural homogenisation (Archakis, 2020), resulting thus in a polarised representation between those who manage to succeed i.e. assimilate and those who do not. Our analysis of UK public narratives shows that migration and asylum seeking are often represented as transactional, portraying and promoting the concept of an ‘ideal’ RASIM who integrates, if not assimilates, and consistently pays the country back in return. This is achieved via the promotion of a positive collective face (Brown and Levinson, 1987) of the British public who are presented as welcoming and appealing via positive politeness strategies to the positive face of RASIM who, in turn, internalise integration as a one-way street. The dominant ways in which integration is naturalised results in the exclusion of addressees who might not conform to this image. Our findings discuss the polarised ways immigration is represented in the dataset and, as such, our study situates itself within and beyond the binary of racism/ non-racism.

This study addresses the presence of liquid racism in overtly anti-racist, pro-immigration narratives in UK public discourse. We concentrate on the collection of a small corpus of 37 UK (success) migration stories posted on the blogs of charity organisations and NGOs during the period of January 2017 to August 2021, following recent changes to the UK immigration and asylum-seeking policy after Brexit. Unlike existing studies that focus on explicit discriminative representations of RASIM - comprising refugees, asylum seekers, immigrants and migrants (Gabrielatos and Baker, 2008) - in the UK media, we focus on more subtle forms of racism. Following a critical discourse studies (Fairclough, 1995) in combination with a narrative positioning framework (Bamberg, 2005) we investigate the linguistic traces of prevalent discourses that, despite the seemingly antiracist nature of the texts, contribute to sustaining a hegemonic racist ideology. Recent research in countries other than the UK focuses on the ways in which assimilation of RASIM is promoted as central value by the media and public discourse in the host countries, despite the declared pro-immigration intentions of the publications (see among others Archakis, 2021). Assimilation, implies linguistic and cultural homogenisation, resulting thus in a polarised representation between those who manage to succeed i.e. assimilate and those who do not.

We conducted a quantitative analysis of linguistic traces of (sub) discourses to identify prevalent discourse patterns. We then selected representative texts for micro-level analysis of linguistic traces used in the construction of dominant discourses. Our analysis shows that migration and asylum seeking are often represented as transactional, promoting the concept of an ideal RASIM who integrates, if not assimilates, and consistently pays the country back in return. This is achieved via the promotion of a positive collective face (Sifianou and Bayraktaroğlu, 2012) of the British public who are presented as welcoming and appealing via positive politeness strategies to the positive face of RASIM who, in turn, internalise integration as a one-way street. The dominant ways in which integration is naturalised results in the exclusion of addressees who might not conform to this image. We discuss the complex ways immigration is represented in said stories and, as such, our study situates itself within and beyond the binary of racism and non-racism.

Πρόσφατες έρευνες αποκαλύπτουν ότι, ενώ ο αντιρατσιστικός λόγος εναντιώνεται σε ποικίλες μορφές απαξιωτικής διάκρισης, ενίοτε καταλήγει να απηχεί κοινωνικές ανισότητες (Archakis 2021, Tsakona κ.ά. 2020). Στο πλαίσιο αυτό, στόχος μου είναι να αναδείξω πως κείμενα που προσδιορίζονται ως αντιρατσιστικά μπορούν να αξιοποιηθούν στην εκπαιδευτική διαδικασία για την ανάπτυξη της κριτικής γλωσσικής επίγνωσης (Fairclough 1992) σχετικά με ζητήματα ρατσισμού/αντιρατσισμού. Έχοντας ως ερέθισμα την ελληνική αντιρατσιστική ταινία μικρού μήκους Τζαφάρ (2013), διαμορφώνω μια εκπαιδευτική πρόταση για μαθητές/τριες Ε’ και ΣΤ’ δημοτικού, συνδυάζοντας αρχές του κριτικού γραμματισμού και του εκπαιδευτικού δράματος (Martello 2001). Δεδομένου ότι ο κριτικός γραμματισμός προσβλέπει στη δημιουργία εκπαιδευτικών προγραμμάτων που εντοπίζουν κοινωνιογλωσσικές ασυμμετρίες (Baynham 2000) και το εκπαιδευτικό δράμα επιδιώκει την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης μέσα από το βίωμα, τη δημιουργικότητα και τον αναστοχασμό (Αυδή & Χατζηγεωργίου 2007), μέσω της πρότασης τα παιδιά θα έχουν τη δυνατότητα να αντιληφθούν ότι σε ένα ‘αντιρατσιστικό’ κείμενο μπορούν να συνυπάρχουν τόσο αντιρατσιστικές όσο και ρατσιστικές θέσεις. Πιο συγκεκριμένα, θα μπορούν να εντοπίσουν αναπαραστάσεις όπως ο/η φιλεύσπλαχνος/η ‘άλλος/η’ που αντιστέκεται στο στερεότυπο του/της εγκληματία μετανάστη/τριας (αντιρατσιστική θέση) και ο/η χρήσιμος/η ‘άλλος/η’, που υπαγορεύει την αποδοχή των μεταναστευτικών πληθυσμών μέσα από κριτήρια καταλληλότητας/επιλεξιμότητας (ρατσιστική θέση).

Following the multiliteracies model (Kalantzis & Cope 2012), we explore the designing of a critical teaching proposal focusing on migrant/refugee jokes. Although these jokes have an anti-racist intention, they end up reproducing racist views, bringing to the surface a modern and subtler kind of racism, i.e., liquid racism (Weaver 2016). The aim of the analysis of such texts in class is to enable the students to identify how and why "anti-racist" jokes can, through an amusing and seemingly innocent way, (re)produce racist interpretations, such as the assimilation and deprecation of migrants/refugees. Critical teaching of humor and discussions about racism, anti-racism, and liquid racism could contribute to the deconstruction of established concepts of immigrant/refugee populations, reinforcing different and antagonistic views to the hegemonic racist discourse.

Η ουσιοποίηση έχει αποτελέσει ένα βασικό πεδίο έρευνας στους κόλπους της Κοινωνικής Ψυχολογίας, κυρίως όσον αφορά τη σχέση της με την προκατάληψη. Πολλές έρευνες έχουν καταδείξει τον ρόλο που παίζει η ουσιοποίηση στην προκατάληψη, καθώς έχει βρεθεί ότι άτομα που χρησιμοποιούν ουσιοποιητικές εκδοχές κατηγοριών παρουσιάζουν αυξημένα επίπεδα προκατάληψης, ενώ παράλληλα η ουσιοποίηση συνδέεται με τη δικαιολόγηση της κοινωνικής ανισότητας και την υποστήριξη του status quo (Jayaratne, Ybarra, Sheldon, Brown, Feldbaum, Pfeffer & Petty, 2006· Keller, 2005· Mandalaywala, Amodio & Rhodes, 2018). Άλλες έρευνες καταδεικνύουν το ρόλο του πλαισίου καθώς και τον ρόλο που παίζει το περιεχόμενο των κατηγοριών, καθώς έχει βρεθεί ότι η βιολογική ουσιοποίηση σε σχέση με τα ομοφυλόφιλα άτομα συνδεόταν με χαμηλότερα επίπεδα προκατάληψης (Jayaratne, Ybarra, Sheldon, Brown, Feldbaum, Pfeffer & Petty, 2006), ενώ η ουσιοποίηση που αφορούσε την ιστορική συνέχεια των κατηγοριών (κατά πόσο οι κατηγορίες παραμένουν σταθερές κατά τη διάρκεια του χρόνου και δεν εξαρτώνται από κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες) ή τη διακριτότητα (κατά πόσο τα όρια της κατηγορίες είναι εμφανώς διακριτά) συνδεόταν με υψηλότερα επίπεδα προκατάληψης (Haslam, Rothschild & Ernst, 2002· Haslam & Levy, 2006). Έρευνες που έχουν γίνει χρησιμοποιώντας την ανάλυση λόγου, έχουν δείξει την περίπλοκη σχέση μεταξύ ουσιοποίησης και προκατάληψης, καθώς επιχειρήματα υπέρ ή κατά μειονοτήτων μπορούν να βασιστούν σε ουσιοποιητικές εκδοχές των κατηγοριών αυτών (Figgou, 2013· Verkuyten, 2003).

Η παρούσα έρευνα αναλύει τον κοινοβουλευτικό λόγο αναφορικά με το νέο νόμο για τους αιτούντες άσυλο (4636/2019) εξετάζοντας τις ουσιοποιητικές εκδοχές της ταυτότητας τόσο των Ελλήνων όσο και των προσφύγων που κινητοποιούσαν οι πολιτικοί στις ομιλίες τους. Υποστηρίζεται ότι στο λόγο της αριστεράς, αν και η ουσιοποίηση χρησιμοποιούνταν για την υποστήριξη των προσφύγων, τα συνδηλούμενα της ουσιοποίησης προσιδίαζαν σε αυτό που έχει ονομαστεί «ρευστός» ρατσισμός (Weaver, 2011), μια μορφή ρατσισμού που περιέχει αμφισημία και διλημματικά στοιχεία, όπως ανοχή στο διαφορετικό και παράλληλα εθνοκεντρισμό, τα οποία αποκρύπτουν τις δυνητικά ρατσιστικές παραδοχές του. Συγκεκριμένα, υποστηρίζεται ότι οι ουσιοποιητικές κατασκευές της ελληνικής εθνικής ταυτότητας συχνά καθιστούσαν αμφίβολο κατά πόσο οι πρόσφυγες μπορούν να αποτελέσουν μαζί με τους γηγενείς ένα νέο συλλογικό εμείς.

Οι προσφυγικές και μεταναστευτικές μετακινήσεις προς τον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο οδήγησαν σε ποικίλες στάσεις που κυμαίνονται από αλληλέγγυες έως ξενοφοβικές και ρατσιστικές προς τους/τις μετανάστες/τριες και τους/τις πρόσφυγες/ισσες. Στο πλαίσιο αυτό, επιδίωξή μας είναι να αποκαλύψουμε ότι οι ρατσιστικές αντιλήψεις πολύ συχνά πλέον, αναδύονται και στον (φαινομενικά) αντιρατσιστικό λόγο, ο οποίος, καταλήγει να απηχεί ανισότητες, να τις συγκαλύπτει και να τις αναπαράγει. Στόχος του παρόντος άρθρου είναι να παρουσιάσει τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώσαμε ένα σώμα ελληνικών αντιρατσιστικών κειμένων προκειμένου να διερευνήσουμε αν και σε ποιο βαθμό εμφιλοχωρούν σε αυτό ρατσιστικές απόψεις και αντιλήψεις. Καταλήξαμε στην καταχώρηση 830 κειμένων ή κειμενικών αποσπασμάτων που προέρχονται από 41 διαφορετικές πηγές και αριθμούν περίπου 500 χιλιάδες λέξεις. Αξιοποιώντας εργαλεία από τον χώρο της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου, διαπιστώσαμε ότι οι ρατσιστικές θέσεις παρεισφρέουν στα αντιρατσιστικά κείμενα μέσω δύο βασικών οδών, της διάκρισης (discrimination) και της αφομοίωσης (assimilation), διαμορφώνοντας το φαινόμενο του ρευστού ρατσισμού (Weaver 2016).

The use of metaphor has repeatedly been highlighted as a prominent discursive strategy that underlies social processes of othering (e.g. Reisigl & Wodak 2001, Musolff 2015), whereby “particular recurring patterns of metaphor come to normalise certain ways of thinking about groups of people, which, if negative, justify their discrimination” (Ng 2018: 220). A case in point is the way in which the recent ‘migration crisis’ in Europe appears to have been consistently described in various media outlets; in terms of a ‘flood’, a ‘wave’ and/or a ‘tide’ which essentially evoke a dehumanising representation of migrants and refugees (e.g. Abid et al. 2017). In this talk, we shift the focus from linguistic to visual metaphor, and the ways in which it has been used to frame the phenomenon in political cartoons that were produced during its peak. Drawing on a corpus of approximately 150 political cartoons, produced from 2015 until 2018, we discuss the ways in which particular source domains (e.g. the EU flag, country borders, boats carrying migrants) visually recur to achieve distinct, but often overlapping, communicative goals. In line with the main purpose of the genre to provide editorial commentary on politics and current events (e.g. Greenberg 2002), we identify several cases where particular metaphorical and symbolic patterns are used to challenge the EU and national authorities and the way in which they have handled the crisis. The analysis of these patterns reveals a prominent narrative that appears – at face value at least – to counter antimigrant sentiments. Upon closer inspection, however, the visual framing of migrants is, again, dehumanising; “[w]e see no faces, no real people. We see just anonymous masses. We see an abstract and dehumanised political problem” (Bleiker et al. 2013: 411). Against this backdrop, we tentatively consider the role that editorial cartoons may play as discourses that both contest EU policy on migration and its interference in (inter)national affairs, while at the same time indirectly perpetuating the dichotomy of ‘us versus them’ when it comes to the representation of migrant populations.

Metaphor has repeatedly been underlined as a prominent strategy used to legitimise social processes of othering (see Reisigl & Wodak 2001, Musolff 2015), whereby “particular recurring patterns of metaphor come to normalise certain ways of thinking about groups of people, which, if negative, justify their discrimination” (Ng 2018: 220). In this talk, we shift the focus from linguistic to visual metaphor, and the ways in which it has been used to represent the refugee crisis in political cartoons that have appeared in both online and traditional Greek media from 2015 until 2018. On the assumption that “visual framing may convey meanings that would be more controversial or might meet with greater audience resistance if they were conveyed through words” (Messaris & Abraham 2001: 215), we explore the argumentative potential of visual metaphor as a device that can be used to advance both inclusive and anti-migrant standpoints.

Drawing on a corpus of over 200 political cartoons that were first annotated using VISMET’s scheme (Bolognesi et al. 2018) and then further analysed qualitatively through a pragma-dialectic lens (van Eemeren 2010), we will discuss the ways in which particular source domains (such as boats carrying migrants, country borders, hotspot conditions, etc.) visually recur to achieve distinct, albeit often overlapping, communicative goals, and, given the context of their production (van Eemeren 2011), particular argumentative functions. Within this category, we will focus on the use of metaphors as a means of criticizing the authorities and the way in which they have handled the refugee crisis. Through our analysis, we will showcase how the particular visual framing that is involved in the cartoonist’s strategic maneuvering, whereby “the negative evaluation of certain characteristics of th[e] source domain are indirectly transferred to the characteristics of the ‘target’ domain of the metaphor” (Feteris et al. 2011: 72), can be seen to – perhaps inadvertently – solidify the dichotomy of ‘us versus them’ in relation to migrant populations. In this regard, this study aims to shed further light into the indirect aspects of multimodal argumentation and address its implications for the more general study of discrimination.

This paper examines the Youtube video ‘This is Racism’, which was launched in 2018 in order to combat hatred against refugees, arriving from Africa in the Italian soil. The theoretical assumption underpinned here is that racism does not only operate by explicitly excluding the perceived-‘Other’ (e.g. Van Dijk 1991, Richardson 2004), but, on the contrary, subtle racist perspectives may penetrate even anti-racist discourses that although apparently arguing against racist hatred, they, nevertheless, end up favoring assimilationist views regarding migrant/refugees; it is on the assimilationist basis that racism can implicitly be naturalized (Archakis et al. 2018, Tsakona et al. 2020). As a matter of fact, the analysis will show how an assimilationist reasoning is inductively proposed through the multimodal sources in the video and the argumentative inferences that these sources trigger. In particular, drawing on the relevant literature that shows how multimodal sources can evoke specific lines of reasoning (Wildfeuer & Pollaroli 2017, 2018, Tseronis & Forceville 2017), we adopt the premises of a social semiotics perspective to multimodal discourse (Ledin & Machin 2020) to analyze the semiotic sources (representations of social agency and settings, as well as the overall framing strategies and sound) on the basis of which argumentative inferences may be honed at different stages of the video. Then, we reconstruct these inferences, employing tools from the Argumentum Model of Topics (Rigotti & Greco 2019). The main findings could be outlined as follows: The overall video implicitly argues for the assimilation of migrants and refugees as the perspective that could effectively combat racist hatred against them. It is in this sense that anti-racist argumentation, may become problematic, failing to address the very core of racism.

This study investigates the (re)production of racist and anti-racist discourses in Greek jokes concerning migrant/refugee issues. We argue that racist discourse against “foreigners” is not only overtly promoted via hate speech, but it also appears indirectly in jokes that (superficially) seem to reinforce anti-racist discourse. Through the critical analysis of such humorous texts, we detect a modern and more subtle kind of racism, i.e. liquid racism (Weaver 2016), which emerges from the (seemingly) anti-racist jokes either through the deprecation of the “Other” or through his/her assimilation.

Given the above, we suggest that humorous texts, where anti-racist and racist discourses often coexist, could be useful in language teaching. Following the multiliteracies model (Kalantzis & Cope 2012), we explore the designing of a critical teaching proposal focusing on migrant/refugee jokes. This proposal is intended to raise students’ critical awareness, by bringing to the surface the ambiguities caused by both humor and liquid racism. The critical discussion of these issues in class could firstly highlight the potential function of humor to covertly project views and attitudes of discrimination through an amusing and seemingly innocuous way. Secondly, it could enable students to realize and identify how and why the “anti-racist” jokes can implicitly (re)produce racist interpretations, such as the assimilation and deprecation of immigrants and refugees.

Contrary to a great amount of research concentrating on explicit discriminatory practices and the overt demonization of the immigrant ‘Other’, this study places emphasis on antiracist discourse, which officially aims to resist xenophobia and social inequalities (see also relevant works: Tsakona et al. 2020, Archakis et al. 2018). Combining Bamberg’s three-level model of narrative positioning (1997, 2004) with methodological tools of Critical Discourse Analysis (van Leeuwen 2008, Reisigl & Wodak 2001), I investigate otherness in the Greek antiracist short film Jafar (2013), which went viral the year it was launched (more than 22.000.000 views and 4.800 comments on YouTube). Focusing on Jafar’s character, I argue that although the film appears to denounce racism, it simultaneously reproduces practices of discrimination.

In the film, a racist Greek family enters a hospital waiting room, where a dark-skinned man in a bowed stance is silently sitting, only to realise a few moments later that this man is their daughter’s bone marrow donor. With relation to the story world (level 1), the visual analysis reveals that, in most of the scenes, Jafar’s representation follows the strategies of distanciation, disempowerment, and objectivation, which are commonly used for excluding the ‘Other’ (van Leeuwen 2008: 141). Interestingly, Jafar’s bowed stance is transformed into a direct gaze and a smile only when the doctor announces his ‘true’ identity. This concurrence implies that certain eligibility conditions apply for Jafar’s visibility. In other words, the immigrant ‘Other’ is accepted when he becomes a ‘beneficiary Other’. As far as the act of narration (level 2) is concerned, YouTube comments range from solidarity-driven to xenophobic. By means of topoi, i.e. «content-related argument schemes used in argumentation for and against discrimination» (Reisigl & Wodak 2001: 75), I analyse comments related to the topoi of humanitarianism and advantage, which confirm the controversial reception of the film.

With respect to the socio-ideological macro-level (level 3), my analysis shows that the film allows two different representations of otherness: i) the caring ‘Other’, which resists the stereotype of the ‘violent’, ‘criminal’ immigrant and ii) the beneficiary ‘Other’, which regulates immigrant inclusion via eligibility criteria of usefulness. Given the above findings, otherness seems to be a rather delicate matter, even when it comes to antiracist discourse/s.

In this paper, within the framework of Critical Discourse Analysis, we analyze an article written by a young migrant in Greece and published in a newspaper of leftwing and antiracist orientation. We concentrate on the ways the migrant’s text aligns with the Greek national discourse promoting migrants’ assimilation. The article reveals migrant’s internalized racism by suggesting that the communication problems migrants face in host countries such as Greece can be overcome ‘only’ through learning the host language.

The present study adheres to critical humor studies which investigate topics such as how and why humor targeting the linguistic, cultural, or religious ‘Other’ reproduces and maintains social discrimination and inequality; how and why the generic conventions of humorous genres (e.g. jokes, film comedies, stand-up comedy) do not incite the audience to think critically of their content, but instead enhance their tolerance for discriminatory and racist standpoints; what kind of rhetorical strategies (e.g. disclaimers, denials) are employed by the (re)producers of racist jokes to mitigate their aggressive humor and to exonerate themselves from the accusation of being racists; how discriminatory humor may force the targeted groups to assimilate to prevalent social norms so as to avoid being ridiculed due to their differences, etc. (see among others Billig 2005; Hill 2008; Lockyer & Pickering 2008; Santa Ana 2009; Weaver 2016; Sue &Golash-Boza 2013; Malmquist 2015; Archakis & Tsakona 2019).

The main goal of our analysis is to compare two datasets of online Greek jokes targeting migrants from two different time periods. Our first collection of jokes comes from the period 1990-2010, i.e. when Greece, enjoying financial prosperity, received mostly Albanian migrants, while the second one comes from the period 2014 onwards, i.e. when Greece, facing a severe financial crisis, received mostly Muslim migrants. In both cases, we investigate how and why humor targeting the migrant ‘Other’ reproduces and maintains social discrimination and inequality and how humor reinforces and naturalizes derogatory stereotypes against migrants (Archakis & Tsakona 2021).

Our analysis reveals that migrants are represented in a different manner depending on the sociopolitical conditions in Greece. In other words, the sociopolitical particularities of the two periods under examination constitute a crucial factor for shaping the racist stereotypes forming the basis of humor. During 1990-2010, when Greece was a prosperous, politically stable country, Albanian migrants are humorously represented as poverty-stricken criminals: they were perceived as threats to the economic prosperity Greek people enjoyed, and as incompatible with the Greek lifestyle. During last ten years or so, Greece experienced an economic collapse, and Greeks no longer perceive themselves as living in prosperity. Instead, they attempt to defend their European identity, which has been questioned by their EU partners and has supposedly been put into jeopardy by ‘uncivilized Muslim invaders’. Hence, migrants arriving nowadays at Greece are perceived and represented as threatening the Greek sovereignty, culture, and language, as they may induce ‘unwelcome’ changes in the Greek (and Europe-oriented) cultural context.

Τhe recent migration crisis in Europe has sparked great scholarly interest as to how migrants and all relevant stakeholders are represented in discourse (see, e.g., Musolff 2015; Abid et al. 2017 and references therein). In this spirit, this talk embarks on investigating the representation of the migration crisis in a corpus of over 250 Greek political cartoons, which were first annotated for their visual framing (Bolognesi et al. 2018) and then were further analyzed qualitatively in terms of their ideological stance.

Our analysis shows that in the political cartoons under examination incongruity, although prominent as expected, appears in disguise: it predominantly comes up in the form of the visual metaphors recruited to represent, and frame, migrants and the migration policy implemented by Europe. Visual metaphors either creatively exploit pre-existing conceptual mappings (e.g., THE EU IS A FORTRESS) or, more often than not, introduce new ones that serve the ad hoc purposes of the cartoonist (e.g., migrants as Mary, Joseph and Jesus in today’s world). In short, incongruity inheres in the visual metaphors that constitute the political cartoons. This naturally begs the following question: Are these metaphors humorous? On the assumption that “[h]umor in political cartoons is not an end in itself” (Genova 2018: 97) but is employed to serve the cartoonist’s communicative goals of political commentary and/or criticism, we pursue the argument that such metaphors do not qualify as humorous in their own right (cf. Attardo 2015). We rather consider incongruity as the driving force of the visual creativity that blends symbols, metonymies, and conventionalized imagery and thus motivates the metaphorical framing of the migration crisis.

Whilst our findings suggest that metaphor and humor are discursively conjoined also in the visual modality (see Piata 2016), they also underline what is widely assumed across critical analyses of discriminatory discourse, namely their function as prominent strategies that solidify a dichotomy between ‘us and them’ and perpetuate stereotypical representations of the relevant social actors (Reisigl&Wodak 2001).

Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η καλλιέργεια της κριτικής γλωσσικής επίγνωσης των μαθητών/τριών σε σχέση με μια νέα μορφή ρατσισμού, τον ρευστό ρατσισμό (liquid racism, Weaver 2016). O ρευστός ρατσισμός εμφανίζεται σε μιντιακά κείμενα που επιχειρούν να αντικρούσουν ρατσιστικές αναπαραστάσεις και απόψεις, αλλά καταλήγουν να τις αναπαράγουν. Ειδικότερα, επιδίωξη μας είναι να εξοικειώσουμε το μαθητικό κοινό με τον εντοπισμό και την κριτική ανάδειξη των υπόρρητων μηνυμάτων που αναπαράγουν ρατσιστικές πρακτικές και ιδεολογίες στον αντιρατσιστικό λόγο, ο οποίος αφορά τη μεταναστευτική και την προσφυγική κρίση. Τα δεδομένα μας αποτελούνται από 5 διαφημιστικά σποτ της αντιρατσιστικής καμπάνιας #StopMindBorders (2017) του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης. Στόχοι της καμπάνιας ήταν η ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και η ενδυνάμωση της ευαισθητοποίησης της κοινωνίας των πολιτών για τις ευαίσθητες και ευάλωτες κοινωνικές ομάδες των προσφύγων και των μεταναστών/τριών. Για την ανάλυση των διαφημιστικών μηνυμάτων, αξιοποιούμε δύο μεθοδολογικά εργαλεία: α) τις γλωσσικές στρατηγικές από την προσέγγιση των Reisigl & Wodak (2001) για την ανάλυση των αναπαραστάσεων του «Εμείς» & των «Άλλων» και β) την κοινωνική σημειωτικη προσέγγιση των Kress & van Leeuwen (1996/2006) για την οπτική απεικόνιση των μεταναστών/τριών. Για την κατάρτιση της κριτικής διδακτικής πρότασης, χρησιμοποιούμε το μοντέλο των πολυγραμματισμών (Cope & Kalantzis 2000). Βάσει της ανάλυσης, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι αφομοιωμένοι μετανάστες αξιολογούνται θετικά, αναλαμβάνουν πρωταγωνιστικούς ρόλους, καθώς οι εμπειρίες τους θεωρούνται σημαντικές και άξιες λόγου. Αντίθετα, οι μη αφομοιωμένοι νεοφερμένοι μετανάστες αξιολογούνται αρνητικά, αναλαμβάνουν δευτερεύοντες ρόλους, είναι σχεδόν αόρατοι και αναπαρίστανται ως παθητικά και περιθωριοποιημένα άτομα, τα οποία δεν υπερασπίζονται τους εαυτούς τους. Ως εκ τούτου, μέσω της καμπάνιας, προωθούνται υπόρρητα μονοπολιτισμικές και μονογλωσσικές αξίες.